وقتی تازه به کانادا رسیدی همه چیز برایت رؤیایی و پر از هیجان به نظر می‌رسد؛ فرصت شغلی بهتر، امنیت بیشتر، زندگی جدید. اما بعد از چند ماه ناگهان هیجانات فروکش می‌کند، احساسی غریب ناخودآگاه به سراغ برخی مهاجران می‌آید. خود را در میان تنهایی، گیجی هویت و افسردگی می‌بینند؛ چرا؟ چرا بسیاری از مهاجرانی که در ظاهر موفق‌اند در خلوت با احساس شکست عمیق دست‌به‌گریبان‌اند؟ این همان شوک فرهنگی پنهان بعد از مهاجرت است؛ پدیده‌ای بسیار رایج که بسیاری از مهاجرانی که حتی در کشور غریب هم موفق هستند ممکن است با آن دست و پنجه نرم کنند، چیزی که می‌تواند زمینه‌ساز افسردگی باشد.
در حقیقت شوک فرهنگی، یک نوع واکنش روانی و احساسی به قرار گرفتن در محیطی جدید و ناآشناست. این اتفاق شامل اضطراب و احساس منفی ناشی از ورود به یک فرهنگ کاملاً متفاوت است. احساساتی مثل عدم اطمینان، تعجب، سردرگمی و گیج شدن منجر به احساس انزوا و افسردگی می‌شود زیرا فرد با هنجارها و ارزشهای ارتباطی جدیدی روبه‌رو می‌شود که به آنها عادت ندارد و برای‌اش متفاوت است.
ما در «راز ویزا» در کنار صدها متقاضی موفق بوده‌ایم که توانسته‌اند مسیر مهاجرت به کانادا را با موفقیت طی کنند. بسیاری از آنها، از کارآفرینان و مدیران ارشد گرفته تا دانشجویان نخبه، پس از ورود به کانادا با چالشهای روحی ناشی از این تغییر بزرگ مواجه شده‌اند. درک این مسئله به ما کمک کرد بفهمیم موفقیت در مهاجرت فقط به دریافت ویزا ختم نمی‌شود بلکه آمادگی روانی برای رویارویی با زندگی جدید، بخش مهمی از این سفر است.
چه چیزی «شوک فرهنگی بعد از مهاجرت» است؟
پیش از ورود به بحث افسردگی باید شوک فرهنگی را خوب بشناسیم.
اصطلاح شوک فرهنگی (Culture Shock) به تجربۀ سردرگمی، ناامنی و بی‌قراری فردی گفته می‌شود که در مواجهه با فرهنگی متفاوت دچار اختلال در زندگی روزمره می‌گردد. اما در مورد مهاجران این شوک غالباً یک روند تدریجی است که ناشی از تفاوت‌های زبان، ارزش‌ها، هنجارهای اجتماعی و انتظارات اجتماعی جدید است. در ادبیات روانشناسی مهاجرت، این فشار تدریجی را استرسِ سازگاری مهاجران (acculturative stress) می‌نامند که با اختلال در سلامت روان رابطه دارد. این شوک ممکن است در چند مرحله بروز کند: عاشقانه (اولین هیجانِ ورود)، مرحلۀ بحرانی (آسیب‌پذیری)، تنظیم و نهایتاً پذیرش یا ترکیب فرهنگی.
بسیاری از ما گمان می‌کنیم شوک فرهنگی فقط راجع به آب و هوا، غذا و زبان است؛ اما شوک فرهنگی پنهان پس از مهاجرت بسیار عمیق‌تر از اینهاست که مربوط به جنبه‌های ناملموس فرهنگی می‌شود؛ چیزهایی که در نگاه اول دیده نمی‌شود ولی ستونهای اصلی تعاملات اجتماعی را تشکیل می‌دهند.
- ارزشهای فردی در مقابل ارزشهای جمعی: در ایران ارتباطات خانوادگی و اجتماعی بسیار نزدیک و صمیمی است اما در کشوری مثل کانادا، فردگرایی اهمیت بیشتری دارد. این تفاوت فرهنگی می‌تواند باعث دلسردی و احساس تنهایی شود.
- تعریف موفقیت و کار: در همه جای جهان سختکوشی و تلاش ارزشمند است، اما مردم کانادا با این فرهنگ رشد کرده‌اند که میان کار و زندگی تعادل ایجاد کنند، بنابراین کارمندان رأس ساعت 5 محل کار خود را ترک می‌کنند تا به زندگی شخصی خود هم رسیدگی کنند که این امر برای افرادی که عادت دارند تا دیروقت کار کنند یک چالش محسوب می‌شود تا بتوانند در این مورد تعادل برقرار کنند.
- سیستم اجتماعی نانوشته: در صف ماندن و نوبت گرفتن و تعارفاتی که میان ایرانیان رایج است، انعام دادن در رستورانها و حتی نحوۀ عذرخواهی، همگی جزو قوانین فرهنگی و روابط اجتماعی هستند که به‌عنوان یک تازه‌وارد ممکن است ناخواسته این قوانین را بشکنید که امکان دارد حس بیگانگی را در شما تقویت کند.
این موارد «پنهان» هستند، زیرا کسی آنها را به شما آموزش نمی‌دهد و شما باید با آزمون و خطا یادشان بگیرید. همین فرآیند یادگیری مداوم و احساس عدم اطمینان است که می‌تواند منجر به خستگی ذهنی و درنهایت افسردگی شود و شما باید با صبوری و گشاده‌رویی پذیرای موارد جدید باشید.
چرا «شوک فرهنگی» می‌تواند منجر به افسردگی شود؟
چرا شوک فرهنگی می‌تواند به افسردگی منجر شود؟ دلایل متعددی برای این ارتباط وجود دارد:
1. انزوای اجتماعی
فردی که مهاجرت می‌کند خانواده، دوستان و همکاران خود را پشت سر می‌گذارد و شبکۀ حمایتی که سال‌ها داشته را در کشور جدید نخواهد داشت و ساختن دایرۀ دوستان جدید با فرهنگ متفاوت قطعاً زمان‌بر خواهد بود. طبق گزارش‌های مرکز آمار کانادا، مهاجرانی که تازه به کانادا مهاجرت و ماه های نخستین را سپری می‌کنند این حس انزوای اجتماعی را بیشتر حس می‌کنند، چراکه دوستان کمی آنجا دارند و این ضعف حمایت عاطفی و ناتوانی در برقراری ارتباط موثر، اگر طولانی مدت شود، ممکن است زمینه‌ساز افسردگی گردد.
2. ناتوانی در تطبیق هنجارها
رفتارها، ارتباط بین جنسیت‌ها، روابط کاری و اجتماعی در کانادا با بسیاری از کشورها متفاوت است. افرادی که برای مدت طولانی در محیط فرهنگی متفاوتی بودند تطبیق با این تغییرات برای‌شان سخت است.
3. کاهش عزت نفس
شما ممکن است در ایران یک مدیر موفق، کارآفرین خلاق، دانشجوی ممتاز و یک متخصص تمام عیار باشید. ولی در کشور جدیدی مانند کانادا به علت موانع زبانی یا عدم شناخت سیستم کاری، مجبور شوید از چند قدم عقب‌تر گام بردارید و شروعی از نقطه‌ای پایین‌تر داشته باشید که اگر نتوانید در مدت زمانی که برای خود هدف‌گذاری کرده‌اید به نقطۀ مطلوب خود برسید، این کاهش جایگاه اجتماعی ضربات بزرگی به اعتماد به نفس شما خواهد زد.
4. استرس‌های زیاد
زندگی در کشوری که قوانین‌اش در ابتدای ورود خوب ندانید استرس‌زا خواهد بود. مثلاً از یافتن شغل خوب گرفته تا ثبت نام فرزندان در مدارس یا مهدکودک‌ها. این استرس مداوم، بدن و ذهن را فرسوده می‌کند. مشاوران راز ویزا قبل از اخذ ویزا تمامی مراحل و قوانینی که لازم است بدانید را به شما آموزش خواهد داد و این امر تا حد قابل توجهی استرس شما را کاهش خواهد داد.
5. فشار اقتصادی و انتظارات
معمولا افرادی که مهاجرت می‌کنند اهداف اقتصادی و حرفه‌ای دارند که اگر موفق نشوند شغل مورد نظر خود و متناسب با توانایی‌ها و تخصص خود را بیابند فشار مالی و اقتصادی و احساس ناکافی بودن موجب ناامیدی آن ها می‌شود.
6. احساس عدم تعلق
وقتی احساس کنید در جامعه پذیرفته نمی‌شوید یا با دیگران متفاوت هستید می‌تواند در درازمدت احساس پوچی را در شما تقویت کند.
7. در دسترس نبودن حمایت روانی
در کشور مقصد ممکن است ندانید کجا می‌توانید کمک روانی بگیرید یا دسترسی به این خدمات محدود یا پرهزینه باشد.
8. موانع زبان و ارتباط برقرار کردن
مشکلات زبانی فقط مربوط به دشواری بیان افکار نیست بلکه فهم کنایه‌ها، طنز، اصطلاحات روزمره و حتی آداب اجتماعی در ارتباطات را نیز در برمی‌گیرد. چنین موانعی می‌تواند احساس طردشدگی را تشدید کند.
9. بحران هویتی
مهاجران با پرسش «من کی‌ام؟!» مواجه می‌شوند: آیا باید به هویت فرهنگی گذشته پای‌بند بمانم یا خودم را با هنجارهای اجتماعی جدید وفق دهم؟ تضاد در این انتخاب می‌تواند فشار روانی خلق کند.
10. اثرات شناخته‌‌شده در مطالعات علمی
مطالعات نشان می‌دهند که استرس سازگاری با فرهنگ میزبان با احتمال افسردگی، اضطراب و اختلالات روانی به‌طور معناداری ارتباط دارد. همچنین در تحقیق کانادایی بر روی مهاجران کانادا دیده شده که مهاجرانی که از کشورهایی با سطح فردگرایی زیاد آمده‌اند بیشتر در معرض افسردگی بوده‌اند. به زبان ساده، اگر فشارهای سازگاری انباشته شوند، منجر به اختلالات خُلقی می‌شوند.
چگونه تشخیص دهیم که شوک فرهنگی در حال تبدیل به افسردگی است؟
اگر شما یا اطرافیان‌تان برخی از این نشانه‌ها را دارید ممکن است مسیر از شوک فرهنگی به افسردگی طی شده باشد:
- اختلال خواب، بی‌خوابی یا بی‌قراری مداوم
- کاهش اشتها یا میل غذایی
- خستگی مزمن و کمبود انرژی
- احساس ناامیدی، بی‌ارزشی یا گناه بی‌مورد
- از دست دادن علاقه به فعالیت‌هایی که قبلاً لذت‌بخش بودند
- کناره‌گیری از روابط اجتماعی
- افکار منفی مداوم یا حتی افکار خودکشی
اگر چند هفته یا ماه‌ها این علائم ادامه داشته باشند حتماً باید با مشاور یا روانشناس صحبت شود.
مراحل شوک فرهنگی: از ماه‌عسل تا پذیرش
روانشناسی مانند کالروو اوبرگ (Kalervo Oberg) اولین بار این اصطلاح را به کار بردند و شوک فرهنگی را به چند مرحله تقسیم کردند. شناخت این مراحل به شما کمک می‌کند متوجه شوید چه احساسی در شما بهنجار و طبیعی است و دارید بخشی از فرایند مهاجرت را می‌گذرانید.
1. ماه‌عسل (Honeymoon Stage)
این مرحله پس از ورود به کشور کانادا شروع می‌شود. هرچیز جدیدی جالب و هیجان‌انگیز و جذاب است. شما روی شباهت‌ها متمرکز می‌شوید چون حس خوبی به شما می‌دهد و حس می‌کنید بهترین تصمیم زندگی خود را گرفته‌اید و از تفاوت‌ها لذت می‌برید. این مرحله از چند هفته تا چند ماه طول می‌کشد.
2. بحران و استرس‌ها (Anxiety/Crisis Stage)
در این مرحله هیجانات فروکش می‌کند و تفاوت‌های فرهنگی بیشتر به چشم می‌آید. از مشکلات کوچک مانند پیدا نکردن یک محصول غذایی در فروشگاه‌ها گرفته تا درک نکردن لهجۀ محلی افراد، در نظر شما تبدیل به چالشهای بزرگی می‌شود. در این مرحله حتی اتفاقات کوچک هم سبب ناامیدی، دلتنگی و گاهی خشم شما می‌شود. در این مرحله است که اگر این احساسات کنترل نشود تبدیل به افسردگی می‌شود.
3. تطبیق و تنظیم (Adjustment Stage)
به مرور زمان خود را با شرایط تطبیق می‌دهید و به‌تدریج شروع به درک فرهنگ جدید می‌کنید. یاد می‌گیرید با چالش‌ها چگونه مواجه شوید. تمام ویژگی‌های اخلاقی مثل شوخ‌طبعی که در ایران داشتید را دوباره بازمی‌یابید و کنترل اوضاع را در دست می‌گیرید. البته که این مرحله هم با فرازونشیب‌هایی همراه خواهد بود، ولی روند کلی آن مثبت است.
4. پذیرش و سازگاری (Acceptance & Adaptation Stage)
اینجاست که شما فرهنگ را نه به‌عنوان «خوب یا بد»، بلکه صرفاً فرهنگی «متفاوت» می‌پذیرید. با این پذیرش می‌توانید با راحتی هم فرهنگ کانادا رو بپذیرید و زندگی کنید و ویژگی‌های مثبت فرهنگی که در آن رشد کرده‌اید و کشور کانادا را با هم ادغام کرده و احساس بیگانگی را در خود ضعیف کنید.
راهکارهای عملی برای مقابله با شوک فرهنگی و پیشگیری از افسردگی
در ادامه، قدم به قدم، راهکارهایی عملی و مؤثر ارائه می‌دهیم که می‌تواند به مهاجران چه دانشجو، چه صاحب کسب‌وکار، چه کارمند کمک کند روان خود را تقویت کنند:
- آگاهی از شوک فرهنگی
به خودتان بگویید: «احتمالاً با چالشهای فرهنگی مواجه می‌شوم؛ طبیعی است». شناخت مراحل شوک فرهنگی باعث می‌شود فشار روانی کمتر غافلگیرت کند.
- انتظارات واقعی از خود داشته باشید
بپذیرید که مهاجرت یک امر پرچالش است. این انتظار که از روز اول همه چیز عالی باشد اشتباه است. به خودتان حق بدهید که ممکن است در بخش‌ها و جاهایی اشتباه کنید، احساس دلتنگی کنید و حتی گاهی احساس پشیمانی هم به سراغ‌تان خواهد آمد که تمامی این حس‌ها بهنجار و طبیعی هستند.
- ساخت شبکۀ اجتماعی موثر
- شرکت در گروه‌های ایرانی‌تبار یا فارسی‌زبان
- شرکت در فعالیت‌های محلی مانند کلاس‌های هنری، ورزشی، انجمن‌ها
- برقراری ارتباط مناسب با همکاران در محیط کار
- مدیریت انتظارات و اهداف تدریجی
به جای فشار زیاد برای موفقیت فوری، گام‌های کوچک تعیین کنید. برای مثال ابتدا در محیطِ محلّی شغل ساده‌ای بگیرید، سپس تدریجاً به تخصص خود برسید.
- برنامه‌ریزی برای پذیرش تدریجی
در ابتدا شاید نتوانید خود را کاملاً با فرهنگ جدید وفق دهید. اجازه دهید روندِ تطبیق به صورت تدریجی پیش رود و برای گذر از هر مرحله صبوری کنید و هر موفقیت کوچک را جشن بگیرید.
- مهارت‌زایی زبانی و فرهنگی
- تمرین روزانۀ زبان انگلیسی یا فرانسوی
- مطالعۀ فرهنگ، آداب اجتماعی و رفتارهای متداول در محیط کانادا
- شرکت در کارگاه‌های بین‌فرهنگی
- حفظ سلامت جسمانی
ورزش منظم، خواب کافی، تغذیۀ مناسب و فعالیت‌هایی مانند مدیتیشن و یوگا، همگی می‌توانند استرس شما را کاهش دهند.
- استفاده از کمک روانشناسان و مشاوران
در کانادا بسیاری از مراکز بهداشت روان (mental health clinics) خدمات به مهاجران ارائه می‌دهند. از آنها دریغ نکنید. همچنین، اگر جزو مشتریان راز ویزا باشید، می‌توانیم به شما مشاورۀ رایگان بدهیم و یا شما را به همکاران مشاور روانشناسی معتبر معرفی کنیم.
پرسش‌هاس متداول
| سوال | پاسخ کوتاه |
| آیا تمامی مهاجران دچار شوک فرهنگی می‌شوند؟ | خیر، شدت و مدت شوک فرق می‌کند. |
| آیا صرفاً زمان طولانی باعث بهترشدن شرایط می‌شود؟ | امکان دارد، اما بدون انجام راهکارهای فعّال خطر افسردگی وجود دارد. |
| آیا دارودرمانی لازم است؟ | اگر جدی شده باشد بله، اما بیشتر مواقع با حمایت اجتماعی و عاطفی و تغییر سبک زندگی، اوضاع مهار می‌شود. |
جمع‌بندی
مسئلۀ شوک فرهنگی مسئله‌ای است که اگر مدیریت نشود درنهایت به افسردگی می‌انجامد. با انجام راهکارهایی که در این مقاله به شما ارائه کردیم می‌توانید از افتادن در این ورطه جلوگیری کنید. همیشه با آرامش و صبوری و کمک خواستن از اطرافیان و مشاوران دقیق و حرفه‌ای و دریافت حمایت عاطفی از آنان می‌توانید امید داشته باشید که به مرور انرژی خود را بازیابید و یک سبک زندگی عالی در کانادا داشته باشید.
می‌توانید قبل از اینکه قدم در خاک کانادا بگذارید از پشتیبانی مهاجرتی و حتی مشاورۀ روانشناسان بهره‌مند شوید. همین امروز با تیم تخصصی راز ویزا تماس داشته باشید تا به شما یک برنامه‌ریزی منظم و متعادل روانی و مهاجرتی ارائه کنیم.
